Dilaver Zeraq
Ziman, di hundirê xwe de, xweyî taybetiyên wekî, sînor, berfirehî, kûrahî û rengûawayê (kalite) ye ku residence taybetî gelek caran ji derveyî me hene û em, pirî caran, di gava bikaranîn diê devâvîn bikaranîn diê, rastî candai x
Di ve Diyakirinê’de her zaman ziman li ser heza bella xwe, ava Tabana û dîsa li ser canda xwe ji zimanê din cuda Tabana. Û her çan parçasında, dini nav zimanekî de hewiyayî, nimandina wê jihevcudabûnê dike.
Dik canda ku em niha behs jê, ew cand e ku berî me hatiye afirandin û têgihên wê, derbiranên wê û wateyên wê yên jiyanî û ramînî, ji gelek hêlan ve li zimên bar bûne, di zimê; dik û em, gava behsa berfirehî, kûrahî, têrdarî û şiyandarî zimanekî û bi gelek hêmanên wî ên tê de hewiyayî şanaz tekin, yurdu peşanazbûna me jî tek besekeke sedem û peysawî heme keb Û her parça candê yê di zimên de hewiyayî, parça to alt ji dîtin, hîskirin, ramîn û pêhisînên me; pê re jî, ew ziman Tabana zimanê me yê zikmakî û “Zimanê me yê zikmakî, awayê me yê ramînê û famkirina me ya ji dinyayê land dike.”bir
in di vê deqbend (bağlam) û çarçoveyê; gava pêwîst dike, cand bi mecaz û wateyên gelêrî, mecazi olarak û ramînî dide der; û hevrengiya candû zimanan ya dîmaneyî (rêjekî)*, bi me dide hisandin û nasîn.
Ziman, wekî qaydeyeke asayî ya pevrebûneke xwezayî û mirovbûnê, ji hev cuda senin tekin. Û cudahiya rastîn ya din navbera zimanan, ne şiyandarî an jî neşiyandariya zimanan e, lê cudahiya aslı ew e ku zimanek; ji bo ku taybetiyên wê li kar bixin, bi heza bella xwe, “han dide axêverên xwe” û bi bikaranînê re jî li axêver û bikarhênerên xwe sole kurmê jiyanî.
Û heza candî veya çêlhatî; ew heza pêramîn û dinyabîniyê ye ku “come û netewe” tê de dihewin, pê re dijîn û bi wê pêwendiyên xwe ên piralî û dorfireh datînin.
Di ser van zanyariyan re, gava em behsê bibin ser zimanê kurdî (mebest jê kurncî ye) û bala xwe li ser dabaşeke rojane bihêlin, em ê berê xwe bidin ser binavkirina rengan (gûn-gwîn) ku di van çen-gwîvîna, di bina da bi kurncî ya partiya bi navê YSP yê, gengeşî û heftûheşt li serê çêbûn.
Berî ku ez di dabaşê de herim, peşî ezê agahiyekê bi parve bikim. Awayê ku Guy Deustcher radiguhêzîne me, B. Berlin û P. Kay, di navbera gel û candên cuda cuda de, lêgerîn û lêkolîneke li ser rengan sew û gava mînakên herî geş û berbiçavî nânekî (öldü) der ku gelek civet û gel nikarin rengên “şîn” û “kesk” ji hev derxin; dikmek û ew van rengan wekî du tonên ji hev cihê yên heman color (gwînî) qebûl.
Heftûheşta me behs jê kir, li ser navê partiya YSP’ye (Yeşil Sol Parti), sazbûna vî navî li ser hiş û mentîqa bi tirkî ye û tê de navê rengê (gwînê) “yeşil” heye; û mesken nav, di deqbenda (konteksta) de navlêkirinê, xwe dispêre wê doz û ramanweriya parastina (rengê) xwezayê. Ligorî çanlarda ramîn diyor, watedarî û têgihdariya ku di zimanê tirkî dihewe diyor, peyva “yeşil, yeşil”ê, wekî orijinal, bi sê awayan didin. “Yeşil Yeşil; 1) Ew color e ku ji têkelbûna zer û şîn çêdibe û pelên gelek dar û riwêkan ev color e. 2) Tişteya ku di vî color da ye. 3) Rengê sewze û meyweya çenebûyî.”3
Herçî deqbenda candî ya kurnci ye, di vê dabaşê de, jihevcudabûneke navxweyî heye ku bi du awa û peyvan binder gotin û derbirandin. 1) Hêşîn-Hêşînay(h)î: Ji bo rengê xwezayê ye ku hem parçeyekî ji xwezayê ye û hem jî rewş û teyisîna rengê xwezayê dide. 2) Kesk: Ji bo wî colorî tê gotin kur rewş û xuyanga tişteyekê, heyînekê dide der û vê taybetiya tişte û heyînê diteyisîne.4
Bi van mînakan, em dikarin bêjin, cudahiyên jiyanî û zimanê candî, bi medidin zanîn ku her yek di deqbenda xwe de dihewe û cudahiya ketî behsê, ji bo Kurmancî-tirkî, wiha ye:
Kürtçe Türk
keskin (renkli) yeşil
hêşîn (xweza)yeşil
hêşînay(h)î (sewze) yeşillik
Wekî din jî, house arîşe, ne tene mijara binavkirina rengan e, di hema demê, gelemşeyeke wergerandinê, -bi taybetî wergerandina li ser hîm û çarço veya zimanê candê ye- ku gelekêrê, kur “düzimaniya xwe ya sikestî û têrnekir”radibin peyvan, ji deqbendên wanên piralî dûr û bi awayekî motamot (peyv bi peyv), werdigerî.
Wekî dawî, em dikarin bejin; hêz û şiyana candî ya zimanan, ne wekî hev e, renguawayê wan wekî hev nade der û nayê derbirandin. Her wiha, hêza candî ya zimanekî, di heman demê, aliyê herî xurt ya şiyandariya wi zimanî ye û tu tiştek tune ye ku zimanek joy (nikaribe) derby. Û helbet, gava dor tê ser çarçoveyên taybet û xweser yên watedarî û têgihdariya zimanekî, zimanê çêlhatî, dini nav sînorên xwe yên afirînê, avakirinê dik rewe de peyde xe.
Jerenot:
1 – Sapir Edward, Raguhastin: Deutscher Guy (2019), Dilin Aynasından, İstanbul: Metis Yayınları
2 – HB
3 – TDK Kelamlık: https://sozluk.gov.tr (min pênaseyên tirkî wergerandin kuruncî)
4 – Farqînî Zana, Ferheng; Kurdî-Tirkî, Weşanên Enstituya Stenbolê (min pênaseyên tirkî wergerandinkurcî)
* Göreli olarak: Bi wateya teorisi Einstein e ku Z. Farqînî mesken têgih wekî ‘dîman, dîmaneyî’ û S. Saadallah ew wekî ‘bi rêjeyî, rêjekî’ destnîşan dike.
Têbinî: Pêwîst e em land bikin ku li Başûr, kurdjiya Behdînanî, hem ji bo rengên xwezayî hem de ji ji bo rengê ku rewşa heyînan dide der, dibêjin; kesk-keskati
